კულტურის მეცნიერება

შესავალი ლექცია

კურსის მიზანი. მის ფარგლებში გამოყენებული ცნებები და ტერმინები

„ჩვენ ვცხოვრობთ მეხ­სი­ერ­ებ­ის სა­ყო­ველ­თაო ზე­იმ­ის ეპოქ­ა­ში", აღ­ნიშ­ნავ­და 2002 წელს ცნო­ბი­ლი ფრან­გი ის­ტო­რი­კო­სი პი­ერ ნო­რა, „უკ­ან­ას­კნე­ლი ოცი თუ ოც­და­ხუ­თი წლის მანძილ­ზე ყვე­ლა ქვე­ყა­ნა­ში, ყვე­ლა სო­ცი­ალ­ურ თუ ეთ­ნი­კურ ჯგუფ­ში წარ­სუ­ლი­სად­მი დამო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა არ­სე­ბი­თად შე­იც­ვა­ლა: ისტო­რი­ის ოფ­იც­ი­ალ­უ­რი ვერ­სი­ებ­ის კრი­ტი­კა, ის­ტო­რი­უ­ლი პრო­ცე­სის ად­რე მი­ვიწ­ყე­ბუ­ლი ან მიჩ­ქმა­ლუ­ლი მხა­რე­ებ­ის გახ­სე­ნე­ბა, „წარ­თმე­უ­ლი წარ­სუ­ლის" დაბ­რუ­ნე­ბა, „ფეს­ვე­ბის კულ­ტი", მე­მო­რი­ალ­უ­რი ღო­ნის­ძი­ებ­ებ­ის­ად­მი გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი ყუ­რად­ღე­ბა, წარ­სულ­თან „ან­გა­რიშს­წო­რე­ბა"... მსოფ­ლი­ოს თავს და­ატყ­და მო­გო­ნე­ბა­თა ნი­აღ­ვა­რი, რო­მელ­მაც რეალური თუ მო­გო­ნი­ლი წარ­სუ­ლი­სად­მი ერ­თგუ­ლე­ბა მჭიდ­როდ და­უკ­ავ­ში­რა კოლექტიურ ცნო­ბი­ერ­ებ­ას, მეხ­სი­ერ­ებ­ა­სა და იდ­ენ­ტო­ბას".[1]

უკ­ან­ას­კნე­ლი ათ­წლე­ულ­ებ­ის მან­ძილ­ზე მეხ­სი­ერ­ებ­ის კვლე­ვე­ბი (Memory Studies) ინ­ტერ­დის­ციპ­ლი­ნუ­რი შეს­წავ­ლის ერთ-ერთ სა­ყუ­რად­ღე­ბო მი­მარ­თუ­ლე­ბად ჩა­მო­ყა­ლიბ­და. მისი მიზანია, შეისწავლოს წარსულის დამახსოვრების ხერხები და მისი ასახვის მეთოდები სხვადასხვა დროსა და სივრცეში.

დღე­ის­ათ­ვის არ­სე­ბობს სა­მეც­ნი­ე­რო ჟურ­ნა­ლი „მეხ­სი­ერ­ებ­ის კვლე­ვე­ბი" (Memory Studies), გა­მო­ცე­მუ­ლია სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო ტექს­ტე­ბის რამ­დე­ნი­მე კრე­ბუ­ლი. კვლავ პი­ერ ნო­რას თუ მო­ვიშ­ვე­ლი­ებთ, მეხ­სი­ერ­ებ­ა­ზე ამ­დენს იმ­იტ­ომ ვლა­პა­რა­კობთ, რომ მის­გან ასე ცო­ტა რამ რჩე­ბა.[2]

მეხ­სი­ერ­ე­ბის ცნე­ბა. ფარ­თოდ გავრ­ცე­ლე­ბუ­ლი მნიშ­ვნე­ლო­ბით, მეხსიერება გულისხმობს ინ­დი­ვი­დე­ბის, ჯგუ­ფე­ბი­სა და სა­ხელ­მწი­ფო­თა მცდე­ლო­ბას, გან­საზ­ღვრონ სა­კუ­თა­რი რა­ო­ბა ის­ტო­რი­ის ინ­ტერ­პრე­ტა­ცი­ით, დაგ­რო­ვი­ლი გა­მოც­დი­ლე­ბის ას­ახ­ვი­თა და ღირ­სშე­სა­ნიშ­ნა­ვად მიჩ­ნე­უ­ლი მოვ­ლე­ნე­ბის და­ფიქ­სი­რე­ბით.[3] მეხ­სი­ერ­ე­ბა შუ­ამ­ავ­ალ­ია წარ­სულ­სა და აწმ­ყოს შო­რის, მას გა­მო­აქვს და­ვიწ­ყე­ბის გა­ნა­ჩე­ნი ან სი­ცოც­ხლეს ან­იჭ­ებს წარ­სულს, შე­სა­ბა­მი­სად, ერ­თმა­ნეთ­თან აკ­ავ­ში­რებს ერ­თო­ბებს ან გა­ნა­ცალ­კე­ვებს მათ. მი­სი კვლე­ვა სამ ძი­რი­თად დო­ნე­ზე მიმ­დი­ნა­რე­ობს: ინ­დი­ვი­დუ­ალ­ურ (ძი­რი­თა­დად, სწავ­ლო­ბენ ფსი­ქო­ლო­გე­ბი და ფსი­ქი­ატ­რე­ბი), კო­ლექ­ტი­ურ (სო­ცი­ოლ­ოგ­ებ­ის, კულ­ტუ­რის მეც­ნი­ერ­ებ­ა­თა და ის­ტო­რი­კოს­თა ინ­ტე­რე­სის სფე­რო) და ინ­სტი­ტუ­ცი­ურ (პო­ლი­ტი­კის მეც­ნი­ერ­ებ­ე­ბი, კულტურის მეცნიერებები და ის­ტო­რი­კო­სე­ბი).

„კო­ლექ­ტი­უ­რი მეხ­სი­ერ­ებ­ის" ცნე­ბა სა­მეც­ნი­ე­რო ლი­ტე­რა­ტუ­რა­ში XX სა­უკ­უნ­ის და­საწ­ყის­ში და­ამ­კვიდ­რა ფრან­გმა  სო­ცი­ოლ­ოგ­მა მო­რის ჰალ­ბვაქ­სმა. მი­სი აზ­რით, ჩვენ აღ­ვიქ­ვამთ, გა­ვიაზ­რებთ და, შე­სა­ბა­მი­სად, ვი­მახ­სოვ­რებთ მოვ­ლე­ნებს იმ სო­ცი­ალ­უ­რი ჯგუ­ფის მი­ერ გან­საზ­ღვრუ­ლი სა­შუ­ალ­ებ­ებ­ით, რო­მელ­საც ვე­კუთ­ვნით.[4] სო­ცი­ალ­უ­რი მეხ­სი­ერ­ე­ბა „აქ­ტი­ურ­დე­ბა" სო­ცი­ალ­უ­რი ჯგუ­ფის „კარ­ნა­ხით".

პი­ერ ნო­რას გან­საზ­ღვრე­ბით, კო­ლექ­ტი­უ­რი მეხ­სი­ერ­ე­ბა ის­აა, რაც ერ­თო­ბა­თა აქ­ტი­ურ გა­მოც­დი­ლე­ბა­ში და­ილ­ე­ქა, ის­ტო­რი­უ­ლი მეხ­სი­ერ­ე­ბა კი სპე­ცი­ფი­კუ­რი ჯგუ­ფის - ის­ტო­რი­კო­სე­ბის - კო­ლექ­ტი­უ­რი მეხ­სი­ერ­ებ­აა; იგი ან­ალ­იტ­იკ­უ­რი და კრი­ტი­კუ­ლია. მეხ­სი­­ერე­ბა მუდ­მივ ევ­ოლ­უც­ი­ას გა­ნიც­დის, იგი წარ­მო­ად­გენს და­მახ­სოვ­რე­ბი­სა და და­ვიწ­ყე­ბის დი­ალექ­ტი­კურ ერ­თი­ან­ობ­ას. ის­ტო­რია კი რე­კონ­სტრუქ­ცია და რეპ­რე­ზენ­ტა­ცი­აა - მუ­დამ სა­კა­მა­თო და და­უს­რუ­ლე­ბე­ლი - იმ­ი­სა, რაც აღ­არ არ­სე­ბობს. ამ­ა­ვე დროს, პ. ნო­რას სიტ­ყვით, ის, რა­საც ჩვენ დღეს მეხ­სი­ერ­ებ­ას ვუ­წო­დებთ, მეხ­სი­ერ­ე­ბა კი არა, უკ­ვე ის­ტო­რი­აა.[5]

მარ­თა­ლია, ის­ტო­რი­კო­სე­ბი სიფრ­თხი­ლით ეკ­იდ­ებ­ი­ან ფაქ­ტებს და წარ­სუ­ლის კრი­ტი­კულ რე­კონ­სტრუქ­ცი­ას ახ­დე­ნენ, მაგ­რამ მა­თი არ­ჩე­ვა­ნი არ არ­ის თა­ვი­სუ­ფა­ლი მა­თი სო­ცი­ალ­უ­რი იდ­ენ­ტო­ბი­სა­გან, ხო­ლო მათ მიერ აღდგენილი (რეკონსტრუირებული) ის­ტო­რი­უ­ლი სურათი - მდი­და­რი წარ­მო­სახ­ვი­სა­გან. ჟაკ ლე გო­ფის სიტ­ყვით, მეხ­სი­ე­რე­ბა იკ­ვე­ბე­ბა ის­ტო­რი­ით და, ამ­ა­ვე დროს, ამ­არ­აგ­ებს მას საწ­ვა­ვით. იგი ეს­წრაფ­ვის წარ­სუ­ლის შე­ნახ­ვას, რა­თა ემ­სა­ხუ­როს აწმ­ყო­სა და მო­მა­ვალს.[6]

„კო­ლექ­ტი­უ­რი" ან „სო­ცი­ალ­უ­რი" მეხ­სი­ერ­ებ­ის ცნე­ბა­თა გვერ­დით, ფარ­თოდ გა­მო­იყ­ე-ნე­ბა „კულ­ტუ­რუ­ლი მეხ­სი­ერ­ებ­ის" ცნე­ბა, იგი მრავ­ლის­მომ­ცვე­ლი ტერ­მი­ნია და ხში­რად ბუნ­დო­ვა­ნი და წი­ნა­აღმ­დე­გობ­რი­ვი მნიშ­ვნე­ლო­ბით გა­მო­იყ­ენ­ე­ბა. ყვე­ლა­ზე ზო­გა­დი, „სა­მუ­შაო" გან­საზ­ღვრე­ბით, რო­გო­რი­თაც ხში­რად ვსარ­გებ­ლობთ ჰუ­მა­ნი­ტა­რულ და სო­ცი­ალ­ურ მეც­ნი­ერ­ებ­ებ­ში, კულ­ტუ­რუ­ლი მეხ­სი­ერ­ე­ბა - ეს არ­ის „თა­ნა­მედ­რო­ვე­ობ­ი­სა და წარ­სუ­ლის ურ­თი­ერ­თქმე­დე­ბა სო­ცი­ალ­ურ-კულ­ტუ­რულ კონ­ტექს­ტში".[7] ეს სფე­რო მო­იც­ავს ფე­ნო­მენ­თა ფარ­თო წრეს: და­მახ­სოვ­რე­ბის ინ­დი­ვი­დუ­ალ­ურ აქტს, ჯგუ­ფურ მეხ­სი­ერ­ე­ბას, ნა­ცი­ონ­ალ­ურ მეხ­სი­ერ­ებ­ას თა­ვი­სი „გა­მო­გო­ნი­ლი ტრა­დი­ცი­ებ­ით" და, ბო­ლოს, ტრან­სა­ნა­ცი­ონ­ალ­ურ მეხ­სი­ერ­ებ­ას, და­კავ­ში­რე­ბულს, მა­გა­ლი­თად, ჰო­ლო­კოს­ტთან ან 11 სექ­ტემ­ბერ­თან. კულ­ტუ­რუ­ლი მეხ­სი­ერ­ებ­ის ცნე­ბა ასახავს მჭიდ­რო კავ­შირს ნა­ცი­ის მი­ერ შექ­მნილ სა­კუ­თა­რი წარ­სუ­ლის სუ­რათ­სა და  ნა­ცი­ონ­ალ­ურ იდ­ენ­ტო­ბას შო­რის.

წარ­სულ­თან შე­ხე­ბა მხო­ლოდ ჩვე­ნი კულ­ტუ­რის გადასახედიდან, მისი კა­ტე­გო­რი­ებ­ი­სა და სქე­მე­ბის მეშ­ვე­ობ­ით შეგ­ვიძ­ლია. შე­სა­ბა­მი­სად, წარ­სუ­ლი კი არა, თა­ნა­მედ­რო­ვე­ო­ბა გან­საზ­ღვრავს ამა თუ იმ სა­ზო­გა­დო­ებ­ის ფა­სე­ულ­ობ­ით ორ­ი­ენ­ტა­ცი­ას, სპე­ცი­ფი­კურ ის­ტო­რი­ულ მეხ­სი­ერ­ებ­ას. და­მახ­სოვ­რე­ბა­ცა და და­ვიწ­ყე­ბაც სო­ცი­ალ­ურ­ად­აა გან­საზ­ღვრუ­ლი.

ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი მეხ­სი­ერ­ე­ბა აღ­ნიშ­ნავს პო­ლი­ტი­კუ­რი ელ­იტ­ებ­ის, მათ მხარ­დამ­ჭერ­თა და ოპ­ონ­ენ­ტთა ძა­ლის­ხმე­ვას, მნიშ­ვნე­ლო­ბა მი­ან­იჭ­ონ წარ­სულს და და­ამ­კვიდ­რონ ეს მნიშ­ვნე­ლო­ბა სა­ზო­გა­დო­ებ­ა­ში.

სა­ერ­თო მეხ­სი­ერ­ე­ბა და მის სა­ფუძ­ველ­ზე ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბუ­ლი სა­ერ­თო ფა­სე­ულ­ობ­ე­ბი აყალ­იბ­ებს ინ­დი­ვი­დი­სა და ჯგუ­ფე­ბის გან­სხვა­ვე­ბულ იდ­ენ­ტო­ბებს. ნა­ცი­ონ­ა­ლიზ­მის თა­ნა­მედ­რო­ვე მკვლე­ვარ­თა შრო­მებ­ში ნაჩ­ვე­ნე­ბია, რომ სა­ერ­თო წარ­სუ­ლი, დამ­ყა­რე­ბუ­ლი ტე­რი­ტო­რი­ა­ზე, ენ­ა­ზე, რე­ლი­გი­ა­ზე ან მათ რა­იმ­ეგ­ვარ კომ­ბი­ნა­ცი­ა­ზე, ეთ­ნი­კუ­რი/ნა­ცი­ონ­ალ­უ­რი მი­კუთ­ვნე­ბუ­ლო­ბის მთა­ვა­რი სა­ფუძ­ვე­ლია. წარ­სუ­ლის რეპ­რე­ზენ­ტა­ცია, გა­ზი­არ­ებ­უ­ლი ერ­თო­ბის წევრ­თა მი­ერ, აყ­ალ­იბ­ებს „ჩვენ"-ჯგუ­ფად ყოფ­ნის გან­ცდას.[8]  წარ­სუ­ლი­სად­მი და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბა, მის­თვის აზ­რის მი­ნი­ჭე­ბა ნა­რა­ტივ­ში (თხრობა, მოთხრობა) აის­ახ­ე­ბა და მჭიდ­როდ უკ­ავ­შირ­დე­ბა იდ­ენ­ტო­ბის ფორ­მი­რე­ბის პრო­ცესს, რად­გან იდ­ენ­ტო­ბა „თა­ვის­თა­ვა­დი" ფე­ნო­მე­ნი კი არ­აა, არ­ამ­ედ კონ­სტრუ­ირ­დე­ბა და რე­კონ­სტრუ­ირ­დე­ბა მეხ­სი­ერ­ებ­ის აქ­ტე­ბის მეშ­ვე­ობ­ით, წარ­სუ­ლი „მე"-ს („ჩვენ"-ის)და­კავ­ში­რე­ბით აწმ­ყო „მე"/"ჩვენ"-თან.

კულ­ტუ­რუ­ლი მეხ­სი­ერ­ებ­ის ცნე­ბა ამ პრო­ცე­სის კო­ლექ­ტი­ურ დო­ნე­ზე შეს­წავ­ლის სა­შუ­ალ­ებ­ას იძ­ლე­ვა. სა­ზო­გა­დო­ე­ბა - ერ­თო­ბა - არ­აფ­ერს „იმ­ახ­სოვ­რებს", ამ სიტ­ყვის ზუს­ტი გა­გე­ბით, მაგ­რამ წარ­სუ­ლის ვერ­სი­ის შექ­მნა თა­ნა­მედ­რო­ვე ცოდ­ნი­სა და სა­ჭი­რო­ებ­ებ­ის შე­სა­ბა­მი­სად ხდე­ბა, რაც სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვა­დაა გან­საზ­ღვრუ­ლი. ნა­ცი­ონ­ალ­უ­რი ნა­რა­ტი­ვი ყო­ველ­თვის და­კავ­ში­რე­ბუ­ლია კონ­კრე­ტულ ის­ტო­რი­ულ ეპ­ოქ­ას­თან და იდ­ე­ოლ­ოგ­ი­ურ ტენ­დენ­ცი­ებ­თან. ეს თა­ნაბ­რად ით­ქმის რო­გორც ე.წ. გა­ბა­ტო­ნე­ბულ, კა­ნო­ნი­ზე­ბულ ნა­რა­ტივ­ზე, ას­ე­ვე კონ­ტრნა­რა­ტივ­ზეც (საპირისპირო ნარატივზე).[9] წარ­სუ­ლის ნა­რა­ტი­ვი იქ­მნე­ბა ცხოვ­რე­ბის წე­სის გან­სა­საზ­ღვრად და და­სა­სა­ბუ­თებ­ლად, თა­ნა­მედ­რო­ვე გა­მოწ­ვე­ვებ­ზე პა­სუ­ხე­ბის მო­სა­ძებ­ნად. ის­ტო­რია - თხრო­ბა წარ­სუ­ლის შე­სა­ხებ - გვაჩ­ვე­ნებს, რო­გორც წარ­მო­იდ­გენს სა­ზო­გა­დო­ე­ბა სა­კუ­თარ თავს და სხვებს, აგ­რეთ­ვე იმ­ას, თუ რო­გორ იც­ვლე­ბო­და მი­სი მდგო­მა­რე­ო­ბა და გა­რე­სამ­ყა­როს­თან მი­მარ­თე­ბა დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში.

რას გულისხმობს მეხსიერების პოლიტიკა? წარსულში მომხდარი ფაქტები და მოვლენები თანამედროვე რეალობის შესაბამისად გადმოიცემა, აიხსნება და იცვლება, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ხდება წარსული მოვლენების გადარჩევა (სელექცია) პოლიტიკური კონიუნქტურის გავლენით. წარსულის აღქმა და მეხსიერების ფორმირება პოლიტიკურ ვითარებაზეა დამოკიდებული, შესაბამისად, დროში ცვალებადია. წარსულს მიმართავენ თანამედროვე პოლიტიკური წესრიგის თუ მისწრაფებებისა ლეგიტიმაციისათვის, შესაბამისად, იგი კონსტრუირდება პოლიტიკური რეალობის შესაბამისად.

მეხსიერების კვლევათა სფეროში გამოყენებული ცნებები და ტერმინები

1.    მეხსიერება -

—  ინ­დი­ვი­დე­ბის, ჯგუ­ფე­ბი­სა და სა­ხელ­მწი­ფო­თა მცდე­ლო­ბა, გან­საზ­ღვრონ სა­კუ­თა­რი რა­ო­ბა ის­ტო­რი­ის ინ­ტერ­პრე­ტა­ცი­ით, დაგ­რო­ვი­ლი გა­მოც­დი­ლე­ბის ას­ახ­ვი­თა და ღირ­სშე­სა­ნიშ­ნა­ვად მიჩ­ნე­უ­ლი მოვ­ლე­ნე­ბის და­ფიქ­სი­რე­ბით.[10]

—  კოლექტიური მეხსიერება - საერთო მეხსიერება, რომელიც გადაიცემა და კონსტრუირდება ჯგუფის მიერ (მორის ჰალბვაქსი); ინდივიდის მიერ ჯგუფის მეხსიერების მიღება და საკუთარი თავის იდენტიფიცირება კოლექტიურ წარსულთან

—  კოლექტიური მეხსიერება საერთოა ოჯახებისთვის, ეთნიკური ჯგუფებისათვის და სხვა მნემონიკური ერთობისთვის. ის არ არის პირადი მოგონებების უბრალო ერთობლიობა, არამედ მოიცავს იმ მოგონებებს, რომლებიც საერთოა ერთობის ყველა წევრისათვის (ევიათარ ზერუბაველი)

2.    მნემონიკური ერთობა -

—  ჯგუფი, რომელსაც აქვს საერთო წარმოდგენა საკუთარ წარმოშობასა და წარსულზე

—  ამ წარმოდგენათა საფუძველზე ის ცდილობს ტერიტორიული და სხვა პოლიტიკური უფლებების გამყარებას და სხვა ჯგუფებზე ისტორიული უპირატესობის დამტკიცებას

3.    კოლექტიური და ისტორიული მეხსიერება

4.    კულ­ტუ­რუ­ლი მეხ­სი­ერ­ე­ბა -

თა­ნა­მედ­რო­ვე­ობ­ი­სა და წარ­სუ­ლის ურ­თი­ერ­თქმე­დე­ბა სო­ცი­ალ­ურ-კულ­ტუ­რულ კონ­ტექსტ­ში

5.    ნარატივი -

—  თხრობა, მოთხრობა

—  რაიმე ისტორიული ფაქტის ან მოვლენის ისტორიულად და კულტურულად განპირობებული ინტერპრეტაცია